محمدرضا بهشتی: هیچ ظلمی بالاتر از گرفتن امید انسان ها نیست

استاد گروه فلسفه دانشگاه تهران گفت: برخی امید را خوش‌بینی بی‌جا می‌دانند، اما امید و رجائی که در سخن امام علی(ع) دیده می‌شود، مصنوعی و ساختگی نیست، بلکه ناشی از توکل به خداوند است و ریشه در شناخت دارد، نه جهل.

به گزارش جماران، محمدرضا بهشتی در مراسم شب قدر که شامگاه یکشنبه چهاردهم تیرماه در مجمع احیای فضیلت برگزار شد، از ضربت خوردن حضرت علی (ع) به عنوان یک نقطه عطف در زندگی ایشان یاد کرد و افزود: دو جمله معروف در واپسین لحظات زندگی حضرت علی(ع) از ایشان نقل شده که نمایانگر اهمیت «امید» در نگاه ایشان است، یکی جمله شناخته شده «فزت و رب الکعبه» که یعنی "به خدای کعبه رستگار شدم" و دیگری اشاره حضرت علی به یکی از آیات قرآن در واپسین لحظات زندگی‌شان است: «لمثل هذا فلیعمل العملون» یعنی "این چنین عمل می‌کنند کسانی که اهل عمل کردن هستند."

وی در سخنرانی خود با عنوان «اصل امید از دیدگاه حضرت علی(ع)» اظهار کرد: آنچه که در زندگی این مرد بزرگ جلب توجه می‌کند، این است با همه فراز و نشیب‌های زندگی، «امید و توکل به خداوند» در همه سخنان او موج می‌زند. اگر قرآن را به منظور درک آن بخوانید، متوجه لطایف بسیاری درباره اهمیت امید خواهید شد و می‌بینید که بحث امید و توکل در قرآن نیز دامنه دار است. حضرت علی(ع) نیز به عنوان فردی که پرورش یافته دامان وحی است، در سخنان خود درباره امید انسان با ایمان و یأس و ناامیدی در برابر خوف و رجاء به تفسیر و تأویل آیات قرآن پرداخته است و نگاه ایشان به این مباحث بیانگر آشنایی عمیق با ظرائف وجودی انسان است.

فرزند شهید بهشتی با بیان این مسئله که بسیار از زبان سخنرانان شنیده‌ایم که «فزت و رب الکعبه» به معنای رهایی حضرت علی(ع) از سختی‌ها و مشکلاتی است که در طول زندگی پشت سر گذاشته است، تأکید کرد: امید و توکل در نگاه امام علی(ع) و مطرح شدن سخنانی امیدوارانه از زبان ایشان، نیازمند یادآوری این مسئله است که این سخنان از زبان فردی به میان می‌آید که در طول زندگی سهمگین آزمون مرگ و زندگی در دوران پیامبر(ص) را تجربه کرده، حوادث پر تلاطم بعد از وفات پیامبر اکرم(ص) و پس از آن درگذشت فاطمه زهرا(س) را هم پشت سر گذاشته است.

وی افزود: پس از آن امیرالمؤمنین علی(ع) دوران مقاومت 25 ساله را تحمل کرد که برای ایشان به معنای صبر در شرایطی بود که در چشمش خاری داشت و در گلو استخوان. پس از آن هم دوران خلیفه سوم پیش روی حضرت علی(ع) قرار گرفت، دورانی که تمام مجاهدت‌ها و خون دل خوردن‌ها تحت الشعاع فضایی آلوده به فساد و خویشاوند بازی بود و در تمام این روزها که حضرت علی(ع) تلاش خود را برای جلوگیری از وارد شدن آسیب‌های بیشتر به دین می‌کرد، انگشت اتهام به سمت او گرفتند که به دنبال کسب قدرت است و علیه خلیفه حق توطئه کرده است.

بهشتی در ادامه با رد تفسیری که معتقد است معنای جمله «فزت و رب الکعبه» به معنای رهایی از سختی‌های زندگی حضرت علی(ع) است، گفت: تأمل در معنای این جمله نشان می‌دهد که معنای آن فراتر از رهایی از سختی‌های ناشی از زندگی است و شور و شعفی که در آن موج می‌زند برآمده از احساس ناشی از یک پیروزی بزرگ است.

وی افزود: این احساس، احساس انسانی که در زندگی بر سر دوراهی‌های بسیاری قرار گرفته و در نهایت به نقطه‌ای رسیده که پیروزمندانه پشت حریف را به خاک مالیده است، اما حریف امیرالمؤمنین چه کسی بوده است؟ خود درونی؛ خودی که مادام در کشاکش با او هستیم. همان خودی که پیامبر اکرم (ص) جدال با او را جهاد اکبر می‌دانند. بر این اساس فزت و رب الکعبه به معنای پیروزی در جهاد اکبر است.

این استاد دانشگاه که در مجمع احیاء فضیلت سخن می‌گفت، درباره اهمیت «امید» در اشاره امیر المؤمنین(ع) به آیه «لمثل هذا فلیعمل العملون» گفت: در این آیه کریمه، آرامش و اطمینان به نفسی وجود دارد که اگر گوینده این سخنان را نشناسیم، ممکن است بگوییم چه ادعای بزرگی، چرا که این آیه اشاره دارد به این مسئله افرادی که می‌خواهند عمل کنند، آن گونه عمل کنند که من کردم. اما شنیدن چنین ادعایی از زبان حضرت علی(ع) نابه جا نیست، قطعا او به آنچه که گفته است عمل کرده و بر همین مبنا سخن می‌گوید.

بهشتی ادامه داد: حضرت علی(ع) در یکی از فرازهای نهج البلاغه می‌فرمایند:«تجهزوا رحمکم الله فقد نودی فیکم الرحیل» که یعنی آماده شوید، خداوند شما را رحمت کند، چون در همه ما ندای رحیل را داده‌اند. این در حالی است که برخی از ما گوش‌هایمان برای شنیدن ندای رحیل سنگین است. این جمله را علی(ع) در وهله اول خطاب خودش گفته است، فردی که با وجود تمام سختی‌ها و با وجود اینکه خستگی‌ناپذیر است، آماده رحیل و کوچ کردن است. فردی که تمام روزها و لحظاتش امید و حسن ظن به عاقبت امور است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به تنگ‌نظری انسان‌ها اشاره کرد و گفت: خداوند به ما رحمت واسعه خود را بشارت داده و گفته است که رحمتش بر وعده‌های عذاب پیشی خواهد گرفت، با این حال ما با تنگ نظری امیدمان را به بخشش خداوند از دست می‌دهیم. حضرت علی(ع) فردی است که سختی‌های را پشت سرگذاشته که حتی دیدن کورسویی از امید در آنها ممکن نبوده است. با وجود چنین سختی‌ها و مشکلاتی، امیدی به خداوند داشته است که بیهوده نبوده و در تعادل با خوف هدایتگر او بوده است.

بهشتی بعد دیگر شخصیتی حضرت علی(ع) را توکل دانست و افزود: ایشان در فرازی از نهج البلاغه می‌فرمایند:«لا یصدق ایمان عبد حتی یکون بما فی ید الله سبحانه اوثق منه بما فی یده» که یعنی ایمان یک بنده راستی‌آزمایی نمی‌شود مگر آنکه مطمئن باشد تمام آنچه که در اختیار دارد، در برابر آنچه که تحت اختیار خداوند است چیزی نیست. چنین بنده‌ای می‌داند که در تمامی شرایط راه خروجی وجود دارد.

 وی افزود: گفته شده «لو أن السماوات و الْأرضین کانتا على عبد رتْقا ثم اتقى الله لجعل الله له منْهما مخرجا» اگر آسمان و زمین چنان در هم بروند که گویی همه راه‌ها بسته است و بنده همچنان تقوا بورزد، خداوند از این تنگنا راه خروجی برای او در نظر گرفته است. بنده‌ای که چنین اعتقادی به خداوند داشته باشد، یأس و ناامیدی نمی‌شناسد.

این مدرس فلسفه در دانشگاه تهران با بیان این مسئله که اهمیت امید در زندگی تنها  در عرصه دین مطرح نیست و در مباحث انسان شناسی و آنتروپولوژی نیز مطرح است، گفت: یکی از مباحث جالب در انسان شناسی پرداختن به ویژگی های انسانی است که او را از سایر موجودات متمایز می کند.  در سنت فلاسفه یونان وجه ممیزه انسان ناطق بودنش در نظر گرفته شده و برخی سنت های فکری دیگر انسان را به عنوان موجودی سازنده نامیده اند که جز آنچه در طبیعت است ساخته دست اوست.

وی اضافه کرد: کستلر انسان را تنها موجودی نامیده که توانایی خندیدن و گریه کردن دارد. گروهی دیگر انسان را موجودی سیاسی و مدنی دانسته و گروهی دیگر موجودی دارای ملاحظات اقتصادی، اما به زعم گروهی از اندیشمندان، ویژگی اختصاصی انسان امیدوار بودن اوست.

بهشتی تصریح کرد:انسان از امید ساخته شده است. اگر امید را از انسان بگیریم، انسانیت را از او گرفته ایم. بر همین اساس هیچ ظلم و ستمی بالاتر از این نیست که امید را از انسان ها بگیریم. نباید فکر کنیم ظالم تنها کسی است که آبروی یک فرد را ببرد یا به مقام یک فرد ضربه بزند.  کسی  که شعله امید را در دل کسی خاموش کند، بزرگترین ظلم را در حق او کرده است.

وی با تاکید بر این نکته که امید ستون جهانی است که ساخته دست انسان است، گفت: کسانی که می خواهند انسانها را در یک وضعیت خاص نگه دارند و به آنها بگویند راه خروجی از این وضعیت متصور نیست، ظالم هستند. امید چیزی است که انسان را به سوی آینده هدایت می کند. 
فرزند آیت الله شهید بهشتی ادامه داد: در قرآن آمده است: «بل یرید الانسان لیفجر امامه» یعنی: "انسان می‌خواهد پیشاروی خود را بشکافد"، انسان موجودی است که اگر پیشاروی او را ببندیم نمی‌تواند به بسته شدن راه رضایت دهد و این خصوصیتی است که خداوند به او عطا کرده است. انسان موجودی متناهی است که مدام در پی آن است که با درک تناهی خودش دیواره تناهی‌ها را بشکند و این مسیر برای او پایان ناپذیر است.

مدرس فلسفه دانشگاه تهران در ادامه به سخنی از ابن عربی اشاره کرد و گفت: در سنت فلسفی ما در وصف انسان پرسش و پاسخی از زبان ابن عربی آمده که تفکر در آن برای فهم بحث ما درباره امید، اهمیت دارد. ابن عربی می‌پرسد انسان چیست؟ و سپس در جواب می‌گوید:«انسان وقت است.»  در قرآن نیز آمده است: «هل أتی علی الانسان حین من الدهر لم یکن شیئا مذْکورا» آیا به انسان لحظه‌ای از دهر داده نشده در حالی که هیچ چیز نبود؟

بهشتی در بخش دیگری از سخنان خود انسان را موجودی «آینده‌دار» دانست و افزود: انسان نه فقط توسط گذشته و حال، بلکه از طریق آینده نیز تعین پیدا می‌کند. جالب اینکه در آموزه‌های دین اسلام، آینده مشمول گذشته و حال است. یکی از امتیازاتی که انسان دین‌دار نسبت به دیگران دارد، نوعی امید نسبت به گذشته است. به عنوان مثال در دعای روز دوشنبه می‌خوانیم که انسان درباره اعمالی که در گذشته مرتکب شده سخن می‌گوید و ضمن آنکه از عدم توانایی خود برای جبران کردن گذشته حرف می‌زند، از خدا می‌خواهد او را از تأثیر ناخوشایند این اعمال نادرست برهاند.

وی تصریح کرد: تنها یک انسان امیدوار می‌تواند درباره قطع تأثیرات اعمال نادرستی که در گذشته مرتکب شده بر حال و آینده او مطمئن شود و تنها خداوند است که می‌تواند چنین درخواستی را اجابت کند.

بهشتی در ادامه بحث، به امید در نگاه حضرت علی(ع) بازگشت و گفت: ممکن است برخی امید را یک ذهنیت واهی بدانند و بگویند انسان امید را می‌سازد تا در تنگناها توانایی ادامه مسیر را داشته باشد، این افراد معتقدند امید نوعی خوش‌بینی بی‌جاست. این در حالی است که امید و رجائی که در سخن امام علی(ع) دیده می‌شود، مصنوعی و ساختگی نیست؛ امید امیرالمؤمنین(ع) ناشی از تکیه او به خداوند است و ریشه در شناخت دارد، نه جهل.

این مدرس فلسفه افزود: توجه به فرازی از نهج البلاغه برای فهم مبنای امیدی که حضرت علی(ع) از آن بهره می‌برد، لازم است. ایشان می‌فرمایند: بارالها، تو انس کسانی هستی که انس می‌ورزند (کسانی که اولیای تو هستند) و تو کسی هستی که برای متوکلان حاضرترینی. اولیای تو از روی آگاهی امور خود را به تو واگذار کرده‌اند نه از روی رخوت و تنبلی یا از سر جهل. خدایا تو دامنه تأثیر نگاه‌های آنها را می‌دانی و اسرار انسان‌هایی که اولیای تو شده‌اند نزدت آشکار است. وقتی که غربت و دوری آنها را به وحشت می‌اندازد، یاد تو دوباره آنها را به تو نزدیک می‌کند و وقتی مصیبتی به ایشان وارد می‌شود به تو پناه می‌آورند، آنها می‌دانند که زمام تمامی امور به دست توست و محل صدور تمام امور قضا و تقدیر تو است.

وی با بیان این مسئله که چنین سخنانی از زبان حضرت علی(ع) نمایانگر میزان یقین ایشان درباره خداوند است،بیان کرد: یقین به معنای دانشی است که در آن هیچ تزلزلی راه ندارد و می‌دانیم که خلافش محال است. یقین هم مراتبی دارد و حتی پیامبران نیز در میزان یقین با یکدیگر متفاوت هستند، اما شخصی که یقین داشته باشد همه چیز با استمداد از خداوند ممکن می‌شود، هیچ وقت مأیوس نخواهد شد.

بهشتی در پایان گفت: امیدی که حضرت علی(ع) با وجود همه فراز و نشیب‌های زندگی از آن برخوردار بود، حاصل معرفت و شناختی عمیق نسبت به خداوند از یک سو و خود به عنوان بنده خالص، تلاشگر و صادق در راه خدا از سوی دیگر است و در این شب عزیز از خداوند می‌خواهیم گوشه‌ای از چنین معرفتی را به ما عطا کند.

لازم به ذکر است در مراسمی که در شب نوزدهم قدر در مجمع احیای فضیلت برگزار شد، حجت الاسلام و المسلمین محمد مقدم احیا را به جا آورد. در شب‌های بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان نیز حجت الاسلام و المسلمین سروش محلاتی و غلامرضا ظریفیان به سخنرانی خواهند پرداخت.